Poznań - Chwaliszewo...

1888 Poznań - Chwaliszewo...

Po lewej widoczny przystanek tramwaju konnego.

Historia Poznania 1815 - 1848

Nowa sytuacja

Podział Księstwa Warszawskiego dokonany na kongresie wiedeńskim sprawił, że Poznań stał się stolicą, formalnie autonomicznego Wielkiego Księstwa Poznańskiego pod panowaniem pruskich królów. W rzeczywistości miasto zostało odcięte od reszty ziem dawnej Rzeczypospolitej, stając się jednocześnie peryferyjnym miastem państwa pruskiego.

Rozwój miasta

Prowincjonalny charakter Poznania sprawił, że Poznań aż do 1820 r. musiał czekać na dokonanie nowych pomiarów mających stanowić podstawę do opracowania nowego planu dalszego rozwoju miasta. Do tego czasu korzystano z ramowego planu opracowanego jeszcze przed 1806 r. przez Davida Gillyego.

Podstawowym zadaniem było połączenie w jeden organizm Starego Miasta w jego średniowiecznych granicach z Górnym Miastem wytyczonym przez Gillyego. Do 1815 r. komunikację zapewniały jedynie przechodzące przez bramy miejskie ulice Wrocławska i Wroniecka. Powstał wówczas projekt przebicia, a właściwie przywrócenia istniejącej w średniowieczu ul. Nowej (dziś Paderewskiego), jednak wygórowana cena, jakiej żądał właściciel parceli, sprawiła, że ulica Nowa powstała dopiero w 1839 r. Ulica ta była ważna z tego powodu, że przywracała pierwotny układ ulic w obrębie rynku, łącząc go z placem Wilhelmowskim (dziś Wolności), a dalej przedłużając się w Trakt Berliński (dziś 27 Grudnia).

W tym okresie zabudowywano również Górne Miasto, o czym świadczy wytyczenie w jego obrębie nowych placów: Sapieżyńskiego (dziś Wielkopolski) i Nowomiejskiego (dziś Cyryla Ratajskiego). Powstały także nowe ulice na zewnątrz murów: Magazynowa (dziś Solna), Młyńska, Działowa, Małe Garbary i Stawna. W tym okresie rozpoczęto również rozbiórkę murów i bram: Wrocławskiej (w 1816), Wronieckiej (w dwóch etapach: 1832 i 1846 r.) i Wodnej (w 1827). Ciemną kartą jest natomiast rozbiórka wielu średniowiecznych świątyń. Zburzono kolegiatę św. Mikołaja, kościoły św. Barbary i św. Wawrzyńca, stary kościół Wszystkich Świętych, kaplicę św. Anny w pobliżu kościoła bernardynów oraz kościół przy szpitalu św. Łazarza na Wildzie.

Powstanie Festung Posen

 Osobny artykuł: Twierdza Poznań.

Pierwsze pomysły przekształcenia Poznania w twierdzę pojawiły się już tuż po kongresie wiedeńskim. Szef sztabu pruskiej armii gen. Karl von Grolman podczas pobytu wmieście 9 lipca 1816 sporządził szkice proponowanej twierdzy, w raporcie z 22 maja 1817 uzasadniał wagę terenów między Wartą a Notecią oraz Poznania jako kluczowych w zachowaniu połączenia pomiędzy Prusami Zachodnimi a Śląskiem. Co więcej Wielkie Księstwo graniczyło z najbardziej na zachód wysuniętym skrajem Imperium Rosyjskiego położonym jednocześnie najbliżej Berlina. Twierdza miała również pełnić punkt oparcia dla pruskich sił w zamieszkanej głównie przez Polaków prowincji.

Początkowo Twierdza Poznań miała się składać z dwóch elementów: Większego fortu usytuowanego na Wzgórzu Winiarskim, oraz mniejszego, leżącego na przeciwległym brzegu Warty przy klasztorze reformatów. Dwie fortece połączyć miała droga z mostem śluzowym przecinającym Wartę. Mostu miały bronić umocnione przyczółki oraz mały fort położony na Ostrowie Tumskim.

Prace nad planem przeciągały się jednak i dopiero po 10 latach, w 1827 r. mjr Johann Leopold Ludwig Brese, szef wydziału inżynieryjnego ministerstwa wojny, został wyznaczony do opracowania szczegółowego planu twierdzy. Plan ten został zaakceptowany przez Fryderyka Wilhelma III 14 sierpnia 1828 r.

Ostateczna decyzja obudowie zapadła 3 kwietnia 1828. A już 23 czerwca ruszyły prace nad olbrzymim, bo zajmujący ok. 100 ha, poligonalnym fortem-cytadelą usytuowanym na Wzgórzu Winiarskim. Na Cytadelę składał się kompleks koszar, w tym redutę koszarową, czyli Kernwerk, otaczających duży plac oraz system obronny oparty na założeniach Marca de Montalemberta. Aby rozpocząć pracę wysiedlono mieszkańców wsi Winiary i Bonin przesiedlając ich na północny zachód, do dzisiejszych części Poznania Winiary i Bonin. Jeszcze w marcu 1829 ruszyły prace nad uregulowaniem biegu Warty w okolicy Cytadeli i budową Wielkiej Śluzy. Koryto przesunięto na zachód na odcinku od ujścia Bogdanki po Szeląg. Prace te były dużym przedsięwzięciem logistycznym. Wapno sprowadzano drogą wodną z Gorzowa, cegły wyrabiano w dwóch cegielniach (w pobliżu Winiar i na Ratajach), a drewno pozyskiwano w okolicznych lasach.

Przerwę w budowie stanowiło powstanie listopadowe. Obawiając się przeniesienia walk na teren Wielkiego Księstwa zmobilizowano twierdzę, jednak prace nie były jeszcze na tyle posunięte, by nowa twierdza mogła pełnić swoją funkcję. W związku z tym prowizorycznie ufortyfikowano Wzgórze św. Wojciecha. Przerwa przeciągnęła się do 1832 r., gdy zakończono demobilizację. Podjęto wówczas przerwane prace nad Fortem Winiary, a także rozpoczęto prace nad umocnieniami na Ostrowie Tumskim, oraz nad Małą Śluzą, przecinającą Wierzbak wraz z broniącym ją Fortem św. Wojciecha. Powstała również kolejna cegielnia, tym razem w Żabikowie, od której do Warty wiodła linia kolei konnej (cegły transportowano dalej drogą wodną). Budowa Fortu św. Wojciecha wymogła likwidację cmentarza ewangelickiego co wiązało się z ekshumacja 4000 mogił. Postęp prac sprawił, że 1 października 1834 Twierdza Poznań została zaliczona do twierdz II klasy. Prace nad wykończeniem Fortu Winiary trwały jednak jeszcze do 1838 r. W 1836 r. rozpoczęto natomiast budowę Fortu na prawym brzegu Warty na Śródce, a w 1838 r. leżącej w pobliżu Bramy Bydgoskiej oraz leżącego na Ostrowie Tumskim Fortu Radziwiłł. Wszystkie te prace zakończono w 1839 r. i ten rok uznaje się za zakończenie pierwszego etapu budowy twierdzy, ale dopiero w 1840 rozpoczęto wznoszenie leżącego w pobliżu Miasteczka Fortu św. Rocha oraz prac ziemnych na prawym brzegu Warty łączących Forty św. Rocha i Reformatów.

Drugi etap budowy twierdzy rozpoczął się 11 marca 1839 r., gdy Fryderyk Wilhelm III wydał zezwolenie na budowę umocnień łączących istniejące na północ od miasta i biegnących łukiem na zachód od Poznania i dochodzących do Warty na południe od niego. Miała to być linia złożona z wału i systemu fos wzmocnionych sześcioma fortami, oraz leżącymi między nimi nadszańcami. W nadszańcach znajdowały się bramy: Dębińska, Wildecka, Berlińska i Królewska. Pozostałe bramy na lewym brzegu: Szelągowska, Cmentarna i Młyńska znajdowały w obrębie fortyfikacji wzniesionych w I etapie. Na prawym brzegu wzmacniano natomiast istniejące już fortyfikacje, w tym trzy bramy: Bydgoską, Warszawską i Kaliską. Wszelkie prace wstrzymano w związku z mobilizacją armii w 1848 w związku z Wiosną Ludów.

Powstanie szczelnego pierścienia fortyfikacji miało dwojaki wpływ na układ urbanistyczny. Z jednej strony wymuszało integrację połączonej w 1800 w jedno miasto. Wewnątrz umocnień pozostało jedynie ok. 50 ha niezabudowanych parceli, z których cześć zarezerwowano pod koszary i magazyny wojskowe. Większość obszarów zajętych przez armię leżało w okolicy Wzgórza św. Wojciecha oraz ul. Wałowej (dziś Kościuszki). Stajnie artyleryjskie powstały natomiast na parceli przy ul. Wielkiej Rycerskiej (dziś Ratajczaka), która obecnie zajmuje Biblioteka Uniwersytecka. Zajęto również dwa kościoły: kościół i klasztor karmelitów bosych oraz kościół katarzynek. Popyt na ziemię zwiększył się tym bardziej, że część chłopów z likwidowanych zabudowań w strefie umocnień przeniesiono do miasta. Aby ten problem rozwiązać wydano 26 czerwca 1838 nowy regulamin zabudowy wewnątrz fortyfikacji, który uprzywilejowywał budowanie kamienic wielokondygnacyjnych. Wszystkie budowle musiały być murowane, kryte niepalnym materiałem, a ich fasady musiały spełniać wymogi estetyki ustalonej przez władze. Zezwolono natomiast na budowanie oficyn wewnątrz kwartałów. Wykształcił się również nowy podział miasta. Najbardziej reprezentacyjną, zamieszkaną przez najbogatszych częścią stało się Górne Miasto, zaś Stare Miasto wokół Rynku zaczęło podupadać. Rolę dzielnic proletariackich pełniły natomiast Śródka i Chwaliszewo.