Maków Mazowiecki...

Maków Mazowiecki...

Historia Makowa Mazowieckiego

Maków Mazowiecki, zwany dawniej Makowem nad Orzycem i Makowem Łomżyńskim, należy do najstarszych osad  na Mazowszu a jego dzieje sięgają dawnych czasów. Można domyślać się istnienia w Makowie osadnictwa wczesnośredniowiecznego, choć jego ślady nie zachowały się do dzisiaj. Przemawia za tym fakt istnienia dwóch osad w dolinie Orzyca oraz cmentarzyska. Jak podają źródła kościół w Makowie musiał powstać w centrum osadnictwa, które stanowił gród. O znacznym wpływie kościoła na okoliczną ludność świadczy też cmentarzysko w okolicach Bazaru, nie posiadające kamiennych obudów grobowych, charakterystycznych dla pogańskich wiejskich nekropolii mazowieckich. Fakt założenia cmentarza, który można uznać za obiekt przykościelny również przemawia za istnieniem w Makowie grodu.  Sam Maków Mazowiecki wymieniony jest po raz pierwszy w źródłach pisanych w tzw. Falsyfikacie mogileńskim pochodzącym z 1065 r. jako jeden z ważniejszych punktów celnych górnego Orzyca. W roku 1421 Maków Mazowiecki otrzymał prawa miejskie chełmińskie z nadania księcia mazowieckiego  Janusza I. Przywilej lokacyjny zwalniał mieszczan od opłat celnych na terenie Mazowsza i zapewniał im wolny, spokojny handel. Na rozbudowę miasta przeznaczone zostały opłaty z targowego oraz dochody z łaźni , wagi i postrzygalni sukna. Już wówczas w mieście znajdował się murowany kościół pod wezwaniem Bożego Ciała (istniejący do dzisiaj) oraz plebania. Zgodnie z dawnym obyczajem wokół kościoła umiejscowiony był cmentarz grzebalny. Dopiero w XIX wieku władze carskie zakazały grzebania zmarłych wokół kościołów i cmentarzów przeniesiony został na teren zwany ,,starym cmentarzem (obecnie Miejsce Pamięci Narodowej). Później cmentarz parafialny przeniesiony został ,,za miasto, w miejsce, w którym istnieje do dzisiaj. Maków Mazowiecki został ulokowany na prawym brzegu Orzyca. Prawdopodobnie miasto lokacyjne sięgało na północ od obecnej ul. Franciszkańskiej, na zachód od obecnej ul. Przasnyskiej  Moniuszki, na południe za Kościół Bożego Ciała. Od wschodu granicę stanowiła rzek. Układ miasta lokacyjnego, mimo iż zwarty, zaprzecza istnieniu w Makowie murów miejskich. Miasto było otwarte. Wprawdzie jeszcze na dziwiętnastowiecznych planach pojawiły się ,,fosy, ale nie miały one charakteru obwarowań. Średniowieczna przeprawa przez rzekę prowadziła najprawdopodobniej którąś z ulic wychodzących z naroży rynku (być może obecną ulicą 1 Maja) albo obecną ul. Kościuszki, którą jeszcze w XVIII w. zwano ul. Mostową. Okres większego rozwoju miasta przypada na XVI wiek. Maków Mazowiecki był siedzibą starostwa grodowego i miejscem odbywania sądów ziemskich i grodzkich. Swój dobrobyt zawdzięczał handlowi tranzytowemu z Litwą. Przez komorę celną przewożono na zachód głównie futra, skóry, wosk na wschód zaś - tkaniny, klejnoty, wina. Również handel zbożem, drewnem i płodami leśnymi dostarczał poważnych dochodów.

Wiek XVII I XVIII był okresem upadku miasta. Przyczyniła się do tego sytuacja polityczna kraju: wojny ze Szwecją, Rosją, Turcją, a następnie potop szwedzki. Ogólny upadek gospodarczy Polski, przemarsz wojsk , a także wielki pożar miasta w 1624 r. zniszczyły zupełnie Maków Mazowiecki, a jego mieszkańców doprowadziły do ubóstwa. W roku 1660 miasto liczyło około 150 mieszkańców. Większość spośród nich zajmowała się uprawą roli. Byli tu jednak także rzeźnicy i piwowarowie. Odbudowa miasta postępowała powoli, zaczęło rozwijać się krawiectwo zwłaszcza u zamieszkałych tu Żydów. Powstały też na nowo zakłady szewskie. Buty szyte w Makowie przeznaczone były na dalsze rynki (w makowskie buty zaopatrywane było m.in. wojsko), stąd duża była w mieście ranga cechu szewskiego. W drugiej połowie XVIII w. miasto powoli zaczęło się zaludniać. W 1792r. zamieszkiwały tu 2624 osoby (w tym 1168 Żydów). Ludność trudniła się rolnictwem, handlem i rzemiosłem. W Makowie było 59 kramarzy i kupców, 40 rolników, 32 krawców, 24 szewców, 17 kuśnierzy, 12 szynkarzy, 11 piekarzy, 10 szmuglerzy, po 6 kowali i cieśli, 5 garncarzy, po 4 rzeźników , garbarzy, stolarzy, kołodziejów i złotników, po 3 felczerów i ślusarzy, po 2 bednarzy, muzykantów, 2 położne, 1 kotlarz i 1 szklarz. Początek wieku XIX  naznaczony wojnami napoleońskimi przyniósł kolejne zniszczenia . W roku 1806 wojska francuskie urządziły piekarnię wojskową w kościele Bożego Ciała, który do roku 1837 stał pusty. Inicjatywę odremontowania kościoła podjął ksiądz Ignacy Wielgolawski, którego pomnik znajduje się na kościelnym dziedzińcu. W roku 1867 władze carskie utworzyły powiat makowski, w skład którego (oprócz Makowa) wchodziły dwa miasta: Różan i Krasnosielc oraz osiem gmin: Karniewo, Krasnosielc, Perzanowo, Płoniawy, Sielc, Sieluń, Smrock i Sypniewo. Powiat makowski należał do najsłabiej rozwiniętych rejonów północnego Mazowsza. W czasie I wojny światowej Maków Mazowiecki był terenem licznych walk, a kilkakrotnie przemarsze wojsk ponownie zniszczyły miasto. Maków Mazowiecki znalazł się pod okupacją niemiecką. Niemieckie władze okupacyjne przyczyniły się do nieznacznego rozwoju miasta. Zaczęło zakładać elektryczność. W pierwszych dziesięcioleciach XIX w. wybrukowano Rynek, ul. Ciechanowską, Zielony Rynek, Kościelną, Przasnyską, Warszawską, Kanałową i Buźniczną. Ponadto dla ułatwienia sobie eksploatacji tych terenów Niemcy przeprowadzili w latach 1916-1917 wąskotorową linię kolejową z Mławy do Makowa, która istnieje do dzisiaj. Rozwinęła się łączność telefoniczna, ale przede wszystkim na użytek wojenny. Budowę sieci telefonicznej dla potrzeb ludności rozpoczęto dopiero po roku 1920, w roku 1939 telefony posiadało 50 osób. 11 listopada 1918 roku Niemcy opuścili miasto i udali się w kierunku Prus. Pierwsze wybory do rady miejskiej w wolnym Makowie odbyły się 14 grudnia 1919 roku. Do zarządu miasta weszli: Stanisław Artyfikiewicz  burmistrz,  Antonii Wardaszko  wiceburmistrz oraz dwóch ławników: Florian Sobieski i Abram Hilel Szejnberg. Licznych przedstawicieli w radzie miasta miała ludność żydowska ,  która stanowiła większość ogółu mieszkańców Makowa. Jedna z pierwszych decyzji Magistratu po I wojnie dotyczyła budowy w Makowie elektrowni. W 1925r. zbudowana została  stojąca do dnia dzisiejszego  turbina wodno-elektryczna nad Orzycem. W okresie międzywojennym wybudowano także łaźnię, rzeźnię i dwie szkoły podstawowe. W roku 1928 przyjęta została obecna nazwa miasta  Maków Mazowiecki. Życie gospodarcze koncentrowało się wokół drobnych zakładów rzemieślniczych, pracujących dla potrzeb zaplecza wiejskiego. Z większych zakładów istniały tu trzy młyny i dwie garbarnie. Duża część mieszkańców utrzymywała się z handlu.

W mieście istniały dwie szkoły podstawowe: dla dzieci polskich i żydowskich. Gimnazjum istniało krótko i łącznie wydało tylko 26 maturzystów. Społeczeństwo żydowskie utrzymywało dwie prywatne szkoły religijne dla chłopców. Niewiele było czytelnictwo książek i prasy. W mieście nie było zespołu muzycznego tylko słabo działająca orkiestra strażacka. Znaczącą rolę w życiu kulturalnym miasta spełniało Stowarzyszenie ,,Lutnia, które tworzyli głównie urzędnicy i pracownicy sądowi. W latach międzywojennych działało kilka instytucji finansowych, z których najstarszą był Bank Powszechny  założony jeszcze w 1904 roku. W roku 1926 powstał Żydowski  Bank Spółdzielczy. Działała również Komunalna Kasa Oszczędnościowa. Były też dwie spółdzielnie spożywców: polska ,,Jutrzenka i żydowska ,,Jedność, która  dysponowała piekarnią i herbaciarnią. W czasie okupacji niemieckiej Maków Mazowiecki przemianowany  został na Mackeim i powoli był zasiedlany niemieckimi kolonistami, głównie z Prus Wschodnich. Niemcy uporządkowali miasto, dokonali spisu wszystkich budynków, wybudowali osiedle mieszkaniowe dla swoich kolonistów oraz nową dwupasmową ulicę, która prowadziła do stacji kolejki wąskotorowej. W rewirze żydowskim utworzone zostało getto, do którego stłoczeni zostali wszyscy Żydzi zamieszkali w mieście i okolicy. Do makowskiego getta trafili nawet Żydzi z odległych rejonów, m.in. z Chorzel. Ponadto utworzony został obóz karny, który działał w latach 1940-1944. Maków Mazowiecki wyzwolony został 15 stycznia 1945 r. w wyniku działań  II Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej. Wojna i okupacja niemiecka spowodowały ogromne straty, zarówno materialne, jak i w ludności miasta. Niemal całkowitej zgładzie uległa społeczność żydowska (getto zlikwidowane zostało w 1942 r. a jego mieszkańcy przewiezieni zostali  do obozów koncentracyjnych w Oświęcimiu i  Treblince, skąd nigdy nie wrócili). W ulicznych egzekucjach zginęło 48 Polaków. W roku 1961 Maków Mazowiecki  liczył 4843 mieszkańców. Miał szkołę podstawową i liceum ogólnokształcące