Bartoszyce - Bartenstein

Bartoszyce - Bartenstein Sztych - Christoph Johann Hartknoch. Zamek w Bartoszycach  zamek krzyżacki założony w Bartoszycach w XIII wieku jako jedna z pierwszych twierdz zakonu na terytorium Prus, obecnie niezachowany. Historia Położenie zamku w Bartoszycach i pozostałych zamków krzyżackich W czasach pruskich znajdował się tu gród plemienia Bartów, którzy zamieszkiwali historyczną krainę Barcji. Posiadali oni w zakolu rzeki Łyny umocniony wałami gród. Po nieudanych pierwszych próbach chrystianizacyjnych prowadzonych przez Polskę do Prus sprowadzono Krzyżaków. Zakon dokonał podboju Barcji i wykorzystując umocnienia oraz strategiczne położenie dawnego grodziska Bartów wzniósł na jego miejscu w 1240, jedną z pierwszych na terytorium Prus, drewniano-ziemną strażnicę. Twierdzę wybudowano na Wzgórzu Zamkowym na lewym brzegu Łyny i nadano jej nazwę Bartenstein - kamień, skała a w przenośni gród warowny w Barcji. Podczas powstania przeciwko panowaniu Krzyżaków, warownia została zdobyta przez Prusów w 1264 roku, a po jego odbiciu i ponownym przejęciu przez Krzyżaków spłonął w 1273. Następnie został odbudowany i posiadał już elementy murowane, a we wnętrzach urzędował Prokurator krzyżacki administracyjnie podległy komturowi z Bałgi. Szybki rozwój osiedli wokół zamku i w efekcie wykształcenie się organizmu miejskiego doprowadziły w 1326 do nadania osadzie przez Dietricha von Altenburg przywileju lokacyjnego. Lokował on miasto na lewym brzegu rzeki, w pobliżu zamku, nadając mu nazwę Rosenthal - co tłumaczy się jako Dolina Róż. Jednak 6 lat później, 17 lutego 1332, Wielki Mistrz Zakonu Luther von Braunschweig przeniósł lokację miasta na prawy brzeg Łyny i nadał mu funkcjonującą wcześniej nazwę Bartenstein. Przez kolejny okres bartoszycki zamek nie odgrywał istotniejszej roli ani w strukturze państwa krzyżackiego, ani w obrębie komturii. Może o tym świadczyć zachowany spis inwentarza zamkowego z 1412, według którego artyleria zamkowa liczyła 4 działa. Mieszczanie Bartoszyc w 1440 przystąpili do anty-krzyżackiego Związku Pruskiego co podzieliło społeczeństwo miasta. Po 6 latach wystąpiono ze Związku Pruskiego, co jednak nie zahamowało niepokojów, czego efektem był ponowny bunt mieszczan przeciwko Krzyżakom w 1454 roku. W lutym tegoż roku mieszczanie zniszczyli doszczętnie zamek. Zamku w pierwotnej postaci już nigdy nie odbudowano. Przyjmuje się, iż ruiny i fundamenty zamku przetrwały kilka wieków jako własność książąt pruskich. W późniejszym czasie, prawdopodobnie z ich wykorzystaniem wybudowano tu siedzibę starostów książęcych. Natomiast w 1902 na fali ogólnego i gwałtownego rozwoju miasta przeniesiono do Bartoszyc siedzibę powiatu frydlandzko-bartoszyckiego, a w okazałym, wzniesionym na fundamentach zamku budynku umiejscowiono siedzibę starostwa powiatowego. Budynek ten doszczętnie spłonął w 1945 pod koniec działań wojennych. Budynku nigdy nie odbudowano i nie pojawiały się takie plany. Brak jest wiarygodnych przekazów ikonograficznych przedstawiających bartoszycki zamek, a jedyny zachowany wizerunek zamku przedstawia pochodząca z 1684 rycina autorstwa Krzysztofa Hatknocha przedstawiona w dziele Alt und Neues Preussen. Jest to miedzioryt przedstawiający panoramę Bartoszyc z górującym zamkiem. Według sztychu Hartknocha zamek znajdował się w zakolu rzeki na wysokim rozległym wzgórzu, a składał się z dwóch, oddzielonych od siebie wewnętrzną fosą, części. Dzieła nie uważa się jednak za całkowicie wiarygodne, gdyż zostało wykonane ponad 200 lat po prawdopodobnym zburzeniu zamku. Sytuacja obecna Obecnie na terenie Wzgórza Zamkowego znajduje się zalesiony park, a u jego podnóża rekreacyjny Park Elizabeth. Fundamenty zamku są całkowicie zasłonięte, jednak możliwości techniczne pozwalają na ich odsłonięcie. Do niedawna nie prowadzono także żadnych prac archeologicznych na terenie zamku. Niemniej jednak "Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Bartoszyce na lata 2007-2013" zakłada projekt Odtworzenie zabytków średniowiecznej architektury. W jego ramach zakłada się odsłonięcie i częściową rekonstrukcję zarysu fundamentów zamku na Wzgórzu Zamkowym wraz z murami obronnymi. Historia Krzyżacy wybudowali tu w 1240 r. jeden z pierwszych zamków warownych w Prusach (obok zamku w Reszlu i Wissenburg koło Sępopola), przy którym na brzegu Łyny powstało osiedle. Jego założycielami byli najprawdopodobniej osadnicy pochodzący z Hesji lub z Brandenburgii, do których w późniejszym czasie dołączyli liczni osadnicy z Mazowsza. Najpierw wzniesiono drewnianą strażnicę, a murowany zamek wybudowano po 1274. W 1326 nadano miastu przywilej lokacyjny i nazwę Rosenthal. W 1332 miasto lokowano ponownie, nadając mu nową nazwę Bartenstein. Tutejszy zamek był w wieku XIV i XV siedzibą prokuratora i należał do komturii w Bałdze. Zniszczony przez mieszczan na początku wojny trzynastoletniej nigdy nie został już odbudowany. Na miejscu zamku wybudowano w 1902 r. gmach starostwa. Miasto rozwinęło się z przyzamkowej liszki, czyli osady targowej. Przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim wystawił wielki mistrz Luther von Braunschweig (1332). W przywileju przeznaczono dotację na kościół, ale proboszcz pojawia się w dokumentach dopiero w 1345 r. Miasto szybko się rozwijało, w 1356 r. istniał już dom kupiecki, w 1359 r. wybudowano mury obronne, w 1361 r. były już dwa kościoły. W XIV wymieniane są już trzy bramy: Królewiecka, Sąteczeńska (Młyńska) i Lidzbarska. Zacieśnienie więzów z Polską wskutek wasalizacji lennej Prus Książęcych w 1525 r., dobrze wpłynęło na rozwój miasta i okolic. Ożywił się handel zbożem, futrami, drewnem, chmielem, bursztynem. Złotym wiekiem w historii Bartoszyc był wiek XVI, jak również XVII. Miasto zaznaczyło rozwój we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Zyskało miano drugiego miasta po Królewcu w Prusach Książęcych. W 1432 r. liczba mieszkańców wynosiła 1500, w sto lat później jest już 4000. Świadectwem znaczenia miasta jest fakt, że w 1656 zjechali się tutaj król szwedzki Gustaw Adolf oraz książę pruski Fryderyk Wilhelm I, natomiast w 1661 w Bartoszycach obradował Sejm Pruski. W 1680 roku miasto zostało sklasyfikowane jako pierwsze pod względem rozwoju gospodarczego wśród 48 miast pruskich. W Bartoszycach i okolicach do 1945 roku posługiwano się dialektem języka dolnoniemieckiego  dialektem dolnopruskim z jego lokalną odmianą, gwarą Natangisch-Bartisch. Zmierzch potęgi Rzeczypospolitej XVIII wieku odbił się bardzo niekorzystnie na sytuacji gospodarczej Bartoszyc. W latach 1788 i 1850 miasto nawiedziły duże pożary. W 1742 w mieście utworzono superintendenturę Kościoła Ewangelickiego, która następnie w połowie XIX została połączona z superintendenturą frydlandzką. Zadaniem superintendenta z Bartoszyc był nadzór podlegających mu parafii oraz szkół. Podczas wojen napoleońskich w 1807 r. Bartoszyce znajdowały się w centrum politycznych wydarzeń, gdyż spotkał się tu król Prus Fryderyk Wilhelm III Pruski z cesarzem Aleksandrem I. Cesarz chcąc utrzymać Prusy, w wojnie przeciwko Napoleonowi, po swojej stronie, zagwarantował im zatrzymanie polskich nabytków terytorialnych. Efektem spotkania było podpisanie 26 kwietnia 1807. Traktatu Bartoszyckiego, który był układem sojuszniczym przeciwko Napoleonowi. W wyniku pruskiej reformy administracyjnej z 1818 r. Bartoszyce trafiają do okręgu  powiatu ziemskiego (landkreis), którego stolicą jest Frydland. Bartoszyce dość wcześnie uzyskały bezpośrednie połączenia kolejowe z innymi miastami Prus Wschodnich. linia Bartoszyce  Głomno  Iława Pruska  Królewiec o długości 58,36 km, otwarta: 24.09.1866[21] r. (eksploatowana przez: Wschodniopruską Kolej Południową  Ostpreussische Südbahn) linia Bartoszyce  Wiatrowiec  Korsze  Kętrzyn o długości 45,25 km, otwarta: 1.11.1867 r. (eksploatowana przez: Wschodniopruską Kolej Południową  Ostpreussische Südbahn) linia Bartoszyce  Postehnen (węzeł kolejowy koło Frydlandu) o długości 29,60 km, otwarta: 1.07.1911 r. (eksploatowana przez: Pruskie Koleje Państwowe (Preussische Staatsbahnen)). linia Bartoszyce  Szwaruny o długości 7,0 km, otwarta: 10.08.1916 r. (eksploatowana przez: Pruskie Koleje Państwowe (Preussische Staatsbahnen). Poza koleją żelazną Bartoszyce uzyskały również połączenie telegraficzne w 1881 r. i telefoniczne w 1899 r. W tym czasie wymienia się już, iż miasto posiadało gimnazjum (dzisiejsze Liceum Ogólnokształcące im. S. Żeromskiego) oraz 7 jarmarków. Dopiero koniec XIX wieku i początek XX wieku spowodował podniesienie miasta z upadku i wzrost zamożności. W 1902 do Bartoszyc przeniesiono siedzibę okręgu (powiatu) frydlandzkiego (nazwę na bartoszycki zmieniono dopiero w 1927 r.). Samo miasto zaczęło zmieniać charakter z rzemieślniczo-kupieckiego na urzędniczo-wojskowe. Według dostępnych danych w 1912 w Bartoszycach i okolicach działało 5 szkół. Podczas I wojny światowej mieściła się tu siedziba niemieckiego feldmarszałka Paula von Hindenburga. Bartoszyce w 1933 roku liczyło 8717 mieszkańców, natomiast w roku 1939 liczyło 11 268, a wraz z garnizonem wojskowym 12 912. Na przełomie stycznia i lutego 1945 przez kilka dni prowadzono intensywne walki o Bartoszyce. W ich efekcie 4 lutego około 4 nad ranem armia rosyjska weszła do miasta. Szacuje się, iż podczas działań wojennych i wywołanych nimi pożarami miasto zostało zniszczone w około 50%. Po wojnie miasto włączono do Polski. Jego dotychczasową, niemiecką ludność zastąpiono polskimi i ukraińskimi przesiedleńcami. Od 1946 roku siedziba powiatu. W czasach Polski Ludowej w mieście działała mleczarnia, Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego "Morena", drukarnia i gazownia.