Białystok - Pałac Branickich...

Białystok - Pałac i Ogrody Branickich...

Ogrody Branickich.

Od kilku lat, w Białymstoku oko cieszy największe i najlepiej zachowane, barokowe założenie ogrodowe w tej części  Europy. Ta, w całości w zasadzie zrekonstruowana część przypałacowych terenów, bardzo szybko w prasie nabrała cech XVIII wiecznego oryginału (choć prace nad całością nadal są dalekie od ukończenia), z tego względu warto przypomnieć zatem dzieje tego zabytku oraz historię jego zniszczenia i powrotu do dawnej okazałości.

Okres największej świetności pałacu i powiązanego z nim ogrodu, wiąże się z inwestycjami ówczesnego posiadacza dóbr białostockich Jana Klemensa Branickiego, który w latach 1721-1771 dokonał rozbudowy i przebudowy istniejącego tu wcześniej założenia. Ogród został usytuowany na południowy zachód od rezydencji, położonej antre cour et jardin, do której główny dojazd prowadził od północnego-wschodu przez reprezentacyjną bramę oraz dwa dziedzińce: wstępny, ujęty sadzawkami i honorowy.

Bezpośrednio za pałacem usytuowano salon ogrodowy, z czterema parami parterów bukszpanowych, fontannami oraz rzeźbami figuralnymi i Pawilonem pod Orłem. Oś głównej alei zamykał most z figurami gladiatorów i sfinksów, prowadzący do położonego niżej, ogrodu dolnego. Na południowy wschód od salonu ogrodowego zlokalizowano boskiety z fontanną umieszczoną na przecięciu alei oraz ogród chiński z altaną.

Ogród dolny rozciągał się za murem oporowym salonu, po stronie północnej i południowo zachodniej. Obie części parku rozdzielał kanał, który w pobliżu pałacu rozlewał się tworząc staw. Ta część ogrodu miała również założenie regularne, z pawilonami, rzeźbami i dworskim teatrem (uchodzący za najstarszy w Rzeczpospolitej). Oprócz powyższych obiektów na terach przypałacowych znajdowały się oranżerie, figarnia oraz zwierzyniec.

Całe to obszerne założenie robiło na ówczesnych spore wrażenie, trzeba jednak zaznaczyć, że wbrew lansowanej obecnie opinii nie było ono szczególnym wyjątkiem na mapie rezydencji Rzeczpospolitej. Ewenement stanowi tu natomiast wyjątkowo dobra dokumentacja i ikonografia z II połowy XVIII wieku: ryciny Jana Henryka Klemma i Michaela Rentza, cykl rysunków Pierrea Ricauda de Tirregaillea oraz projekty budowli ogrodowych, a także liczne plany założenia. Materiały te są tym cenniejsze, że ogród w ciągu XIX wieku uległ tak dalekim przeobrażeniem (żeby nie powiedzieć likwidacji), że trudno było odczytać w nim pierwotny zamysł. Zlikwidowane zostały w tym okresie partery ogrodu górnego z fontannami, zasypano częściowo kanał ze stawem, rozebrano altany i pawilony, stare nasadzenia w większości wycięto lub wyprzedano, również alejki zmieniły przebieg. Rzeźby ogrodowe (których w czasach świetności było około 50) zostały częściowo rozprzedane lub wywiezione do Petersburga.

Do początku XX wieku w zarastającym parku zachowała się platforma z sypiącym się murem oporowym ogrodu górnego i większością kamiennych balustrad, pozostałości kanału, piwnice i fundamenty niektórych pawilonów w ogrodzie i mocno przebudowane dwa pawilony tzw studzienne na dziedzińcu przednim (w czasie ostatnich badań nie potwierdzono wewnątrz śladów występowania cembrowin jakoby dla pojenia koni). Odarta z większości dekoracji zachowała się również brama wiodąca na dziedziniec przedni. Z bogatego zestawu rzeźby ogrodowej pozostały jedynie cztery figury, dwie wazy, dwie hermy i dwa sfinksy z puttami przy zawalonym moście.

W czasie II wojny pałac spłonął, a część rzeźb parkowych uległa dalszemu uszkodzeniu lub zaginęła. Niezbyt szczęśliwym okazał się również okres odbudowy rezydencji w latach 1947-58. XVIII wieczną, piaskowcową balustradę salonu rozebrano wówczas i niszcząc duże fragmenty docięto, aby zaadaptować, jako attykę na koronie murów pałacu (sic!).

W latach 50 i 60 dokonano częściowej rekonstrukcji ogrodu górnego  wykonano nowe partery i fontanny (o betonowych nieckach) oraz sześć rzeźb figuralnych. Odremontowano też dwa pawilony na dziedzińcu przednim i zrekonstruowano Pawilon Toskański w ogrodzie dolnym (przesunięty jednak o kilkanaście metrów w stosunku do pierwotnej lokalizacji). Prace wykonywano w pośpiechu, przy braku środków i materiałów oraz bez odpowiedniej kwerendy archiwalnej. Z tego względu wypełniony betonowymi elementami i asfaltem park można było określić, jako nawiązujący do pierwowzoru, ale w szczegółach mający z nim niewiele wspólnego.

Prawdziwa rewolucja nadeszła w latach 2009-2011, gdy dzięki wielomilionowym dotacjom realna stała się rewitalizacja i rekonstrukcja założenia ogrodowego. Prace budowlane poprzedziła skrupulatna kwerenda archiwalna oraz badania archeologiczne, które umożliwiły zweryfikowanie przekazów ikonograficznych. Ustalono przebieg dawnych alejek, formę i konstrukcję fontann, pobrano także próbki do badań palinologicznych, pozwalających odtworzyć strukturę gatunkową kwietnych parterów. Zdecydowano wówczas o przywróceniu z maksymalną dokładnością formy założenia z połowy XVIII wieku. W pierwszym etapie rewitalizacja objąć miała najbliższy pałacowi, położony na platformie salon ogrodowy oraz dziedzińce przed rezydencją. Wymieniono lub wyremontowano mur oporowy, wykonano kamienne balustrady (na wzór oryginałów z attyki pałacu), cztery piaskowcowe fontanny i osiem bukszpanowych parterów. Najbardziej efektownym elementem rekonstrukcji stał się Pawilon pod Orłem, o lekkiej drewnianej konstrukcji osadzonej na stalowym stelażu, zdobionej złoconymi elementami rzeźbiarskimi. Odbudowy dokonano precyzyjnie na podstawie ikonografii i opisów z XVIII wieku. Zgodnie z rozpisanym programem renowacji przywrócono również pierwotny kształt bramy na dziedziniec przedni, z rekonstrukcją złoconego orła w zwieńczeniu oraz trójkątnych sadzawek z wodotryskami po jej bokach  ich pozostałości zarejestrowano w wykopach archeologicznych, ale fakt, że widnieją na tylko jednym widoku pałacu, świadczy o bardzo krótkim czasie istnienia lub wręcz zarzuconej budowie.

W latach 2012 i 2014 wykonano i ustawiono u wejścia do alejek boskietów trzy pary herm z przedstawieniami mitologicznymi oraz trzy pary ażurowych kolumn trejażowych zwieńczonych wazami i puttami  zrealizowane na podstawie projektów z czasów Branickich, planowane jest także odtworzenie dalszych kilkunastu, kamiennych rzeźb ogrodowych. Obecnie trwają badania przygotowujące do podjęcia szeroko zakrojonych prac w boskietach i ogrodzie chińskim oraz ogrodzie dolnym, na których rewitalizacje nie uzyskano do tej pory środków finansowych. W 2014 i 2015 roku założono wykopy archeologiczne w miejscu gdzie miał znajdować się dworski teatr  odkryto pozostałości ścian z muru pruskiego, szczegółów nadal nie upubliczniono.