Kamieniec Podolski...

Kamieniec Podolski...

Brama Ruska.

Najcenniejszym zabytkiem Kamieńca jest zespół urbanistyczno-architektoniczny Starego Miasta i twierdzy w Kamieńcu Podolskim. W XIX wieku śródmieście przeniesiono na Nowe Miasto.

Podczas walki o niepodległość Ukrainy w latach 1917-1921 miasto przez pewien czas było faktyczną stolicą Ukraińskiej Republiki Ludowej.

Historia

Jar Smotrycza w Kamieńcu Podolskim

W pierwszych wiekach naszej ery, na miejscu dzisiejszego Kamieńca Podolskiego, istniała forteca zwana Klapidava (także zwana Petridavą), która prawdopodobnie została zniszczona przez Hunów. Pierwsza wzmianka o mieście w źródłach ormiańskich pochodzić miała z 1062 roku i mówić o Kamieńcu jako o ormiańskiej faktorii handlowej[3]. Prawdopodobnie założycielami Kamieńca Podolskiego byli litewscy Koriatowicze[4]. Możliwe, że niedługo potem miasto zostało tymczasowo opanowane przez Kazimierza Wielkiego, następnie znajdowało się ponownie pod rządami władających Podolem litewskich książąt Koriatowiczów starających się zachować maksimum niezależności dzięki politycznemu balansowi pomiędzy Polską (okresowo w latach 13661370 byli lennikami Kazimierza Wielkiego), Wielkim Księstwem Litewskim oraz Węgrami. Z 1375 roku pochodzi pierwsza wzmianka o obecności w Kamieńcu zakonu dominikanów i ich klasztoru pod wezwaniem św. Mikołaja. W 1378 roku miasto zostało siedzibą nowej katolickiej diecezji podolskiej. Po usunięciu Koriatowiczów przez Witolda, działającego z inspiracji Jagiełły (1394 rok), Kamieniec Podolski przechodził z rąk do rąk: w latach 13951399 był w rękach polskich (władał nim Spytko II z Melsztyna), w latach 13991402 w rękach Wielkiego Księstwa Litewskiego pod rządem Świdrygiełły, w latach 14021411 ponownie w rękach polskich, w latach 14111430 przejęło władzę nad nim Wielkie Księstwo Litewskie.

W granicach Korony Królestwa Polskiego

Rządy polskie ustabilizowały się w Kamieńcu od 1430 roku, gdy został ponownie przyłączony do Polski i zostały utrwalone w 1434 roku, gdy został stolicą nowo utworzonego województwa podolskiego. W tamtych czasach miasto zaczęło przeżywać szybki rozwój dzięki nadaniu mu praw miejskich magdeburskich w 1432 roku[5] i licznych przywilejów, w tym nadaniu przez króla Zygmunta I przywileju przymusu drożnego oraz nadaniom ziemskim w okolicy. Następny król Polski Zygmunt II August zwolnił mieszczan Kamieńca od ceł wewnętrznych i zezwolił im na handel bydłem na terenie całej Rzeczypospolitej. Z kolei król Zygmunt III Waza obdarzył mieszczan przywilejem zrównującym ich ze wszystkimi przywilejami miasta Lwowa. W związku z zagrożeniem tatarsko-tureckim miasto, od początków XVII wieku, określano jako urbs antemurale christianitatis (przedmurze chrześcijaństwa) oraz jako Bramę do Polski. Pomimo oblężeń, Kamieniec dalej przeżywał rozkwit. Od 1570 roku do połowy XVII wieku liczba mieszkańców wzrosła z 3 tys. do 10 tys.; działało w nim 16 cechów z 390 rzemieślnikami. Handel odbywał się na trzech dorocznych jarmarkach, przypadających na: św. Jerzego (czterotygodniowy), św. Jana Chrzciciela (tygodniowy) i nazajutrz po święcie Narodzenia Najświętszej Marii Panny (czterotygodniowy). Kamieniec był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[6]. Miasto posiadało prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla[7]. Od XV wieku aż do rozbiorów, był siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego[8]. 23 stycznia 1510 roku zawarto tu pokój[9]. Z uwagi na obronne położenie w zakolu rzeki Smotrycz, rozbudowaną sieć fortyfikacji i odparcie licznych oblężeń, powszechnie uważano go za najpotężniejszą warownię Rzeczypospolitej na Kresach Wschodnich. Po 1617 roku zbudowano Nowy Zamek, który skutecznie zniechęcił do ataków na miasto wojska tureckie sułtana Osmana II. W 1633 roku nie zdobył miasta także bejlerbej Bośni Mehmed Abazy pasza w trakcie tzw. wojny z Abazy paszą.

Historyczny herb miasta

Systematycznie rozbudowywano umocnienia miejskie, na tyle skutecznie, że nie potrafili ich zdobyć zbuntowani Kozacy w 1648 roku pod wodzą Maksyma Krzywonosa, a także Iwana Bohuna i Dżerdżelii w 1651 roku, w 1652 roku Tymoszy Chmielnickiego oraz oddziały pod wodzą Bohdana Chmielnickiego w 1652 roku, który musiał odejść spod murów miasta po bezskutecznych atakach. W 1655 roku Bohdan Chmielnicki ponownie oblegał miasto razem ze sprzymierzonymi z nim wojskami moskiewskimi, ale pomimo dziewięciu szturmów w ciągu trzech tygodni, także nie zdobył miasta. W 1666 roku Ormianie zawarli w Kamieńcu Podolskim unię z katolikami.

W czasie wojen polsko-tureckich w II połowie XVII wieku, 12 sierpnia 1672 sułtan Mehmed IV oblegał Kamieniec z armią, której liczebność ocenia się na od 100 do 300 tys. żołnierzy, wyposażoną m.in. w nowoczesną, obsługiwaną przez Francuzów, artylerię (przy założeniu liczebności wojsk tureckich na 150 tys. stosunek sił wynosił 75:1  załoga polska liczyła 16002000 osób, z czego zaledwie 4 puszkarzy). Po krótkim oblężeniu, 26 sierpnia 1672 roku Polacy poddali, na honorowych warunkach, Kamieniec oblegającym. Podczas ewakuacji zamku nastąpił przypadkowy wybuch w prochowni, co interpretowano później jako gest rozpaczy majora artylerii kamienieckiej Hejkinga (Sienkiewiczowskiego Ketlinga), który miał podpalić 200 beczek prochu, zabijając przy tym 500 do 800 ludzi, głównie komputowych Kozaków. W wybuchu zginął m.in. komendant obrony twierdzy, pułkownik Jerzy Wołodyjowski. Upadek Kamieńca Podolskiego odbił się głośnym echem w całej Rzeczypospolitej, wzbudzając obawy przed dalszą ekspansją Turcji.

 Osobny artykuł: Oblężenie Kamieńca Podolskiego (1672).

Epizod osmański

Na mocy zawartego przez Michała Korybuta-Wiśniowieckiego traktatu w Buczaczu Kamieniec, wraz z Podolem i województwem bracławskim, należał w latach 16721699 do imperium osmańskiego jako czternasta w Europie prowincja  ejalet kamieniecki. W Kamieńcu (stolicy ejaletu) ulokowano potężny, jeden z pięciu największych  obok Belgradu, Budy, Kandii i Bagdadu  garnizonów tureckiego imperium. W czasie okupacji Kamieńca przez Turcję, wojska polskie podejmowały próby jego odbicia; m.in. przeprowadzono nieskuteczne oblężenie w 1687 roku pod wodzą królewicza Jakuba Sobieskiego. Po opuszczeniu Kamieńca rolę kluczowego punktu obrony tego regionu Rzeczypospolitej sprawowały zbudowane nieopodal, przy ujściu Zbrucza do Dniestru, z polecenia Sobieskiego Okopy Świętej Trójcy.

Powrót do Polski

Zgodnie z postanowieniami pokoju w Karłowicach, 22 września 1699 roku[10] komisarze polscy z generałem artylerii koronnej Marcinem Kątskim na czele przejęli klucze od zamku i miasta od ostatniego tureckiego baszy Kamieńca (1689-99) Mustafy Kahramana. Przejęte miasto było bardzo zrujnowane i wyludnione. Liczba budynków zmniejszyła się z blisko 800 do zaledwie ponad 170. W celu przyśpieszenia odbudowy, sejm zwolnił miasto, na 10 lat, od podatków[11].

Pozostałością z czasów tureckich w Kamieńcu jest minaret przy katedrze śś. Piotra i Pawła. Po odzyskaniu miasta w 1699 roku, zgodnie z traktatem pokojowym, minaret z półksiężycem pozostawiono. Ustawiono na nim drewnianą figurę Matki Boskiej. W 1756 roku zastąpiono ją sprowadzoną z Gdańska, wykonaną ze stopu miedzi i srebra, mierzącą 4,5 m, pozłacaną rzeźbą Matki Boskiej stojącej na kuli i Księżycu. Katedra kamieniecka jest jedynym na świecie kościołem katolickim, przed którym stoi minaret. W kościele dominikanów zachowała się z kolei kamienna konstrukcja ambony (minbar) z czasów tureckich.

W roku 1700 starosta kamieniecki gen. Marcin Kątski powołał pierwszego komendanta twierdzy, którym został mjr Jan Gerard Koszkiel. W tym samym roku powstała w mieście pierwsza apteka, zlokalizowana przy kolegium jezuickim. W 1734 roku, w czasie Wojny o sukcesję polską podczas której miasto opowiedziało się po stronie Stanisława Leszczyńskiego, komendę nad twierdzą przejął pisarz polny koronny Wacław Rzewuski, który wzmocnił twierdzę i miasto dodatkowo je fortyfikując i zwiększając ilość jej dział z 115 do 236.

Podczas bezkrólewia po śmierci Augusta III Sasa pod Kamieniec podeszły wojska rosyjskie pod dowództwem Michała Daszkowa, które w nocy z 27 na 28 lipca 1764 roku przystąpiły do bombardowania miasta bronionego przez komendanta Michała Kuczyńskiego, które trwało do 30 lipca, po czym Rosjanie wycofali się.

W 1 połowie XVIII wieku miasto nie zdołało odzyskać pozycji handlowej jaką miało przed okupacją turecką, jednakże doceniano jego strategiczne położenie, dlatego z polecenia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego podjęto prace modernizacyjne fortyfikacji zamku i miasta, głównie według planów architekta Jana de Witte.

W dniach 1116 listopada 1781 roku miasto podejmowało uroczyście króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, dla którego komendant de Witte ozdobił Bramę Zamkową oraz wzniesiono przy katedrze bramę triumfalną. Król zatrzymał się w należącej do komendanta kamienicy Szadbeja przy rynku, na której umieszczono później kamienną tablicę z datą przybycia i odjazdu króla[12]. W 1771 i 1774 roku Kamieniec nawiedziły pożary, w wyniku których miało zniszczeniu ulec prawie 1/3 miasta. W maju 1787 roku król powołał komisję na czel